Sau cùng bạn bình tĩnh xem xét có cách nào cải thiện tình thế được không - cái tình thế mà bạn đã chịu nhận trước rồi đó. Nhất là các ông lớn tuổi, thích được khuyên bọn thiếu niên. Tôi nhăn nhó càu nhàu mất ngủ và như vừa mới nói, tôi muốn loạn óc.
Về vấn đề tiền bạc cũng vậy, đừng hy vọng gì hơn. Chúng ta, ai cũng cảm thấy cần có ở thế gian này một người sẳn sàng nghe mình và hiểu mình. Vậy nói riêng về bộ óc thì "sau 8 hay giờ làm việc, nó vẫn minh mẫn như lúc mới đầu".
Tôi vẫn ngủ kỹ như thường. Lần đầu, đứa con gái cưng của ông, mới năm tuổi, thình lình chết. Tôi leo từ trên sàn gác xuống, đặt chân lên thành một cửa sổ rồi nhảy xuống đất.
Còn người bán hàng ở tiệm tạp hoá, người bán báo, người đánh giầy cho bạn ở góc đường nữa? Họ đều là người như ta, trong đầu cũng đầy nhưng lo lắng, mơ mộng và hoài bão riêng. (Bạn cho tôi nói quá ư? Xin bạn cứ hỏi vị y sĩ thường chữa cho bạn thì biết). Ấy là ông Galen Litchfield, một trong những nhà doanh nghiệp thành công nhất ở miền Tây Mỹ.
Chúng ôi mời bệnh nhân đến đây để họ có dịp bày tỏ những buồn phiền của họ, cho đến khi họ thấy tâm thần nhẹ đi thì thôi. Kết quả thiệt lạ lùng và mỹ mãn: chương trình nghị sự rõ ràng quá, ngày nào xong việc ngày ấy. Các bà chẳng bao giờ thấy hết việc cả và lúc nào cũng lo lắng chạy thi với kim đồng hồ.
Chẳng hạn, bạn thử nhớ tuần trước, một hôm bạn luôn luôn bị bất mãn, thư gởi đi không có hồi âm, hẹn hò thì lỡ, lo cái này, lo cái nọ. Lần thứ ba cũng thôi miên họ, nhưng bảo họ rằng họ mạnh, thì họ có thể bóp được 71 kí lô. Sau một ngày mê mẩn, tôi cùng với ba tôi đi đến khuya [38], lại phải đi ngưa khoảng bảy cây số nữa mới tới trại.
Câu chuyện ông kể lại dưới đây trong một lớp giảng của tôi ở Nữu Ước, đã được ban giám khảo của trường chấm thưởng: Và khi tổng động viên, hồi chiến tranh vừa rồi, cứ năm thanh niên thì phải loại đi một vì thần kinh có bệnh hoặc suy nhược. Tôi tin bây giờ tôi đã nhận được chân giá trị của đời sống.
Chính nó đã gây ra nhiều sự đau khổ hơn bất cứ trận chiến tranh hay bệnh thiên thời nào trong lịch sử trái đất này. Lời chê đó, đối với chúng ta có thể là rất bình thường, như trẻ con nhớ rất kỹ. Buổi sáng, cô đếm xe bữa ấy biên được bao nhiêu tờ, rồi buổi chiều cô rán biên được nhiều hơn.
Vả lại nếu tôi nghĩ tới chuyện cũ hoài, chắc tôi không thể sống lâu". Tôi muốn nhảy xuống sông tự tử cho rồi đời. Chót hết tôi đau đớn đến nỗi không muốn kéo dài đời thêm nữa.
Không có một người nào lại gõ cửa cho tôi hay rằng hiện trong nước Mỹ, cứ mười người có một người bị chứng thần kinh suy nhược mà đại đa số những kẻ đó đều do ưu tư và cảm xúc bất an mà sinh bệnh. Bài Tựa này, cụ Nguyễn Hiến Lê viết từ năm 1951, lúc cụ dạy học ở Long Xuyên. Tôn giáo lại giúp tôi nhiều hơn nữa vì cho tôi nhiều giá trị về tinh thần.